તમે કોઈ સારા એમ્યુઝમેન્ટ પાર્કમાં ગયા હો તો ત્યાંની મજા બે રીતે માણી શકો – એક,  જુદી જુદી રાઇડમાં જાતે બેસીને મજા માણો અથવા પાર્કમાં કોઈ સારી બેસવાની જગ્યા શોધીને, આઇસક્રીમ ખાતાં ખાતાં, આસપાસની રાઇડમાં બેઠેલા લોકોની હાલત જાવાની મજા માણો.

આજ સુધીમાં જો તમે કોઈ રીતે – અખબારની સાપ્તાહિક કોલમ, વેબસાઇટ, પુસ્તિકાઓ કે મેગેઝિન સ્વરૂપે ‘સાયબરસફર’ના સંપર્કમાં આવ્યા હશો, તો હું કહી શકું કે તમે તકિયે અઢેલીને હાથમાં પકડેલા કાગળ પર કે કમ્પ્યુટર કે સ્માર્ટફોનના સ્ક્રીન પર ચાલી રહેલી સફરના સાક્ષી બન્યા હશો.

આજે તક મળી છે, તો હું તમને અદ્દલ રોલરકોસ્ટર જેવી, ઘડીકમાં સાતમા આસમાનમાં પહોંચાડતી તો ઘડીકમાં ધડામ દઈને છેક તળિયે પહોંચાડતી, માથામાં તમ્મર લાવી દેતી તો ક્યારેક રુંવે રુંવામાં મજામજા કરાવી દેતી આ સફર ખરેખર કેવી રીતે આગળ વધી રહી છે એનો આછેરો પરિચય કરાવું.

આ લેખ ઉર્વીશ કોઠારી અને તેમના મિત્રો દ્વારા પ્રકાશિત અનોખા સામયિક ‘જલસો’ના પહેલા અંક માટે લખાયો હતો. ઉર્વીશે ફોન પર એટલું જ કહ્યું હતું કે ‘‘ગુજરાતીમાં ‘સાયબરસફર’ જેવું સામયિક કાઢવું એટલે શું? એ વિશે લખવાનું છે અને ફર્સ્ટ પર્સનમાં જ લખાય તો સારું’’.

વાત મેગેઝિનના સંદર્ભમાં છે, પણ આપણે પ્રારંભ સફરના છેક મૂળથી જ કરીએ.

સાયબરસફરનાં મૂળિયાં

‘‘આઇ ડોન્ટ વોન્ટ ટુ પુશ સેલિંગ ઓફ ઇન્ડિયા ટુડે, આઇ વોન્ટ પીપલ ટુ બાય ઈટ – હું ઇન્ડિયા ટુડે મેગેઝિનનું વેચાણ વધારવાના પ્રયાસો કરવા નથી માગતો, હું એને એવું મેગેઝિન બનાવવા ઇચ્છું છું કે લોકો સામેથી એને ખરીદે’’. પત્રકારત્વનો તાજા તાજા અભ્યાસ કરીને, પત્રકારત્વના વિશ્વમાં (એ સમયે) અત્યંત પ્રતિષ્ઠિત ગણાતા મીડિયા ગ્રૂપમાં ખૂબ હોંશથી જાડાયેલી કોઈ પણ વ્યક્તિના હૈયામાં કોતરાઈ જાય એવા આ શબ્દો, એ સમયના ઇન્ડિયા ટુડે ગ્રૂપના ચીફ એડિટર શેખર ગુપ્તાના હતા.

ઇન્ડિયા ટુડેની ગુજરાતી એડિશનનો ફેલાવો ખાસ વધતો નહોતો અને અમારી પખવાડિક મીટિંગમાં ગુજરાતી ટીમમાં સામેલ અમે સૌ ‘‘ઇન્ડિયા ટુડે બહુ ગંભીર પ્રકારનું વાંચન આપે છે, એમાં બીજાં લોકપ્રિય ગુજરાતી સામયિકો જેવું કંઈક હળવું (સાદા શબ્દોમાં કહીએ તો મસાલા) રીડિંગ પણ હોવું જાઈએ’’ એવી દલીલો વારંવાર કરતા હતા ત્યારે એક દિવસ થાકીને શેખરે ઉપર લખેલા શબ્દો કહ્યા હતા. એ શબ્દોમાં રહેલો, સાચા પત્રકારત્વના મૂળભૂત સિદ્ધાંતનો રણકાર આજ દિવસ સુધી દિલમાંથી ઓસર્યો નથી.

શેખર ગુપ્તાની ઇન્ડિયા ટુડેમાંથી વિદાય પછી, મૂળ ઇંગ્લિશ એડિશનમાં પણ ઊતરતી કક્ષાના મસાલા કન્ટેન્ટનો એક દોર શરૂ થયો એ આડવાત છે, પણ ગુજરાતી એડિશન બંધ થઈ. પરંતુ એટલાં વર્ષમાં આ લખનારના ‘મગજમાં રાઈ ભરાઈ ગઈ હતી’ એમ કહો તો એમ, પણ પછી બીજાં ગુજરાતી પ્રકાશનોમાં નોકરી થઈ શકે એવી કલ્પના પણ મુશ્કેલ બની.

ઘર ચલાવવા માટે આજીવિકા હોવી તો અનિવાર્ય હતી એટલે કહેવાતા પત્રકારત્વને બદલે સ્પષ્ટપણે કમર્શિયલ એવી એડવર્ટાઇઝિંગની દુનિયામાં કોપીરાઇટિંગ શરૂ કર્યું. ત્યાં જંપ ન થયો એટલે સ્વૈચ્છિક સંસ્થામાં પત્રકારત્વ અને માહિતીના આદાન-પ્રદાનનો તાલમેલ બેસાડવાનો પ્રયાસ કર્યો. પછી પરદેશની એક કંપની મારફતે ગાંધીનગરની એક સરકારી સંસ્થામાં પણ કમ્યુનિકેશન કન્સલ્ટન્ટ તરીકે કામ કર્યું. ત્યાં સરકારી પ્રકાશનોમાં તદ્દન અલગ પડે એવા એક દ્વિમાસિક (‘લોકસંવાદ’)ને મૂળમાંથી વિક્સાવ્યું. એ દરમિયાન, એ સંસ્થાની વેબસાઇટ અને તેનું કન્ટેન્ટ તૈયાર કરવાના કામે ઇન્ટરનેટ જગતનો નજીકનો પરિચય કેળવાતો ગયો.

આ બધાં વર્ષોમાં કમ્યુનિકેશનનો મૂળ તાર ન તૂટ્યો, પણ મેઇન સ્ટ્રીમ મીડિયા સાથેનો સંબંધ ભૂલાતો ગયો. વચ્ચે અખબારોમાં અલપઝલપ કોલમો લખી, શહેરમાં યોજાતાં કલાપ્રદર્શનોને સામાન્ય માણસની નજરે જાઈને એના રીવ્યૂ લખ્યા, નગેન્દ્રભાઈ વિજયના જ, પણ ‘સફારી’થી તદ્દન અલગ પ્રકારના, છતાં એ જ કક્ષાના સિટી મેગેઝિન ‘સિટીલાઇફ’માં ભૂતિયા નામે શહેરની રેસ્ટોરાંના રમતિયાળ રીવ્યૂ પણ લખ્યા. ‘અલગ’ પ્રકારનાં મેગેઝિન ચલાવવાં કેટલાં મુશ્કેલ હોય છે એ થોડું નજીકથી જાયું.

આ બધી વાતો અને ‘સાયબસફર’ના મેગેઝિન સ્વરૂપે જન્મ વચ્ચે આઠ-દસ વર્ષનો સમયગાળો હતો, છતાં આજે પાછો વળીને જાઉં છું તો સમજાય છે કે ‘સાયબસફર’ના આજના સ્વરૂપમાં એ બધી વીતી ગયેલી વાતોની બહુ મોટી ભૂમિકા રહી છે.

સફરની શરૂઆત

આગળ લખ્યું તેમ, જર્નાલિઝમ સાથેના પહેલા પ્રેમમાં નિષ્ફળતા મળ્યા પછી મેં એડવર્ટાઇઝિંગ, એનજીઓ, ગવર્નમેન્ટ એમ બધાં ક્ષેત્રોના અખતરા કરી લીધા. મિત્રો મજાકમાં કહેવા લાગ્યા કે ‘તારો બાયોડેટા સલાડ જેવો છે – કાકડી, ટમેટાં, કોબી, ગાજર બધું છે…!’

વાતને હું હળવાશથી લેતો હતો, પણ હું કોઈ ક્ષેત્રમાં પૂરેપૂરો પરોવાઈ શકતો નથી એ વાતથી ક્યારેક, અંદરથી ડર પણ લાગતો હતો. છતાં અને છેવટે, નાગર પરિવારમાં જન્મ હોવા છતાં, સરકારી કહી શકાય એવી સ્થિર અને વિદેશી કહી શકાય એવા એ સમયના આકર્ષક પગારની નોકરી સ્વેચ્છાએ છોડીને ૨૦૦૫ના જાન્યુઆરી મહિનામાં હું બિલકુલ સ્વતંત્ર થયો.

ફરી આજીવિકા માટે, ઉપર લખેલાં બધાં જ ક્ષેત્રોમાં હું સ્વતંત્ર રીતે પ્રવૃત્ત થયો. મન કરવાની ના કહે એવા કામ માટે ના કહી શકવાની સ્વતંત્રતા મળી, પણ તોય અંદરથી જંપ નહોતો (જોઈતો જંપ તો હજી આજેય નથી!).

દિલ સતત એવું કંઈ કામ કરવા કહેતું હતું જેમાં જ્ઞાનનો મહિમા હોય, જેમાં ગુણવત્તાનું મહત્ત્વ હોય, જેમાં કોઈ પ્રકારનો ‘વહીવટ’ કરવાની જરૂર ન હોય અને જેમાં કોઈનો ખરેખરો સાચો આદર કમાવાની તક હોય. પણ એવું કામ કયું હોઈ શકે એનું બિલકુલ આછુંપાતળું ચિત્ર પણ મગજમાં ઉપસતું નહોતું.

એ દિવસો દરમિયાન, જુદા જુદા ક્ષેત્રની જુદી જુદી જરૂરિયાતો માટે કમ્પ્યુટર પર વધુ ને વધુ કામ કરવાનું થયું. માત્ર વર્ડ કે ઇમેલ નહીં પણ એક્સેલ, પાવરપોઇન્ટ, આઉટલૂક, માઇક્રોસોફ્ટ પ્રોજેક્ટ (એવો પણ એક પ્રોગ્રામ છે!), ફ્રન્ટપેજ, ક્વાર્ક એક્સપ્રેસ, કોરલડ્રો, ફોટોશોપ, ઇનડિઝાઇન, ફ્રન્ટપેજ,  ડ્રીમવીવર વગેરે જાતભાતના પ્રોગ્રામમાં, લેપટોપ પર, ગુજરાતીમાં કામ કરવાનું થયું.

જબરી મથામણના એ દિવસો હતા. આપણા પ્રશ્નો કમ્પ્યુટર એન્જિયનિયરને પૂછીએ, પણ એની પાસેથી જવાબો મળે નહીં. ઉકેલ મળવો અનિવાર્ય હોય એટલે જાતે જ શોધ્યા સિવાય છૂટકો નહીં.

દરમિયાન, ‘દિવ્ય ભાસ્કર’ની ‘કળશ’ પૂર્તિનું કલેવર બદલાયું, એના સંપાદક અને બહુ નજીકના મિત્ર મનીષ મહેતાએ આગ્રહપૂર્વક ‘જે અમને સમજાવે છે, એ બધા વાચકો સુધી પહોંચાડ’ એવા કંઈક શબ્દોમાં કમ્પ્યુટર અને ઇન્ટરનેટને લગતી કોઈ કોલમ લખવા કહ્યું.

વિષય ગુજરાતી પત્રકારત્વ માટે પ્રમાણમાં નવો અને લેખક પણ હવે ગુજરાતી પત્રકારત્વ માટે નવો જ હતો, એટલે કોલમને જગ્યા ઓછી જ મળશે એવી સ્પષ્ટતા હતી. મનીષની મૂળ ઇચ્છા હું પત્રકારત્વ સાથે ફરી સંકળાઉં એવી પણ હતી.

એ સમયે, ‘ઇન્ટરનેટ પર એવું ઘણું બધું છે, જે ગુજરાતીઓએ, ખાસ કરીને શિક્ષકો ને વિદ્યાર્થીઓએ જોવું-જાણવું જાઈએ’ એવી સાવ કાચીપાકી સમજ સાથે, કોલમ શરૂ કરી.

પહેલા જ લેખથી, હમણાં સુધી (ઓગસ્ટ 2017માં દસેક વર્ષ અને કોલમના લેખની સંખ્યા પાંચસોની નજીક પહોંચ્યા પછી પણ, ડેડલાઇન સાવ માથે આવીને ઊભી રહે ત્યારે જ આગામી લેખનો વિષય નક્કી થયો છે. લેખો કેવા અને કયા વિષયના હોવા જાઈએ એની રૂપરેખા ક્યારેય વિચારી નથી (મેનેજમેન્ટને તો ચિંતા ન હોય એ સમજી શકાય, પણ સંપાદકીય ટીમને પરવા, ચિંતા અને તકલીફ ત્રણેય હોવા છતાં, કાયમ છૂટો દોર આપ્યો!)

કર્મથી નહીં, પણ દિલથી હું પ્રવાસી જીવ છું. બંધિયાર પાણીથી કાયમ દૂર ભાગ્યો છું અને વહેતી નદીથી કાયમ આકર્ષાયો છું. કંઈક એટલે અને કંઈક પ્રાસ સરસ મળતો હતો એટલે, કોલમનું નામ રાખ્યું – સાયબરસફર.

‘અને પછી તો રેસ્ટ ઇઝ ધ હિસ્ટ્રી’ એમ કહેવાનો રિવાજ છે, પણ હું એમ લખી નહીં શકું. સાયબરસફરે કોઈ મોટો ઇતિહાસ હજી સર્જ્યો નથી અને સદ્‌ભાગ્યે કોલમ, વેબસાઇટ અને મેગેઝિન એમ ત્રણેય સ્વરૂપમાંથી કોઈ સ્વરૂપ હજી સાવ હિસ્ટ્રી બન્યું નથી!

સાયબરસફર – એક કોલમ અને વેબસાઇટ તરીકે

કોલમની શરૂઆતને છએક મહિના થયા પછી, ‘ઇન્ટરનેટ લગતી કોલમ હોય અને એની જ વેબસાઇટ ન હોય એ તો કેવું?’ એ વિચાર સળવળ્યો. એ સમયે ગુજરાતી બ્લોગિંગની શરૂઆત થઈ ગઈ હતી, ‘સાયબરસફર’ની શરૂઆત પહેલાં મેં પણ બ્લોગ લખવાના અખતરા કર્યા હતા અને એમાં સરેઆમ નિષ્ફળતા મેળવી હતી.

‘સાયબરસફર’ માટે બ્લોગનું ફોર્મેટ મને જચ્યું નહીં અને પરિણામે જૂમલા જેવી કન્ટેન્ટ મેનેજમેન્ટ સિસ્ટમ તરફ નજર દોડાવી અને જાતે જ, ‘બ્લોગથી જરા જુદી એવી વેબસાઇટ’ બનાવવાના ચક્કરમાં જૂનો દોર ફરી શરૂ થયો – અનેક પ્રશ્નો નડે અને જવાબો જાતે જ શોધવા પડે.

પણ કોલમ અને વેબસાઇટ બંને વાચકોનાં દિલ સુધી પહોંચી શક્યાં. કેમ? એ પ્રશ્નનો તદ્દન તટસ્થ, ત્રીજી જ વ્યક્તિ તરીકે જવાબ શોધવાનો પ્રયાસ કરું છું તો ચાર-પાંચ કારણ મળે છે (આ આખો લેખ પણ એ જ રીતે લખવાની કોશિશ કરી છે).

એક તો, મૂળ વિષય. કમ્પ્યુટર અને ઇન્ટરનેટ ઘેર ઘેર પહોંચવા લાગ્યાં છે, પણ એનો પૂરતો ઉપયોગ આપણે કરતા નથી કે કરી શકતા નથી. આ વિષય જ એવો છે, જેના વિશે જાણ્યા વિના સૌને છૂટકો નથી. કોલમ ‘રોબોટ રસોઈ કરી આપશે’ પ્રકારના વર્તારાથી દૂર રહી છે અને આજે, અત્યારે જ ઉપયોગી હોય એવી વાત જ તેમાં આલેખાઈ છે.

બીજું, એનું સ્વરૂપ અને શૈલી. ‘ઇન્ડિયા ટુડે’માં હતો ત્યારે અમારાં એડિટર શીલા ભટ્ટ ક્યારેક પ્રેમથી, પણ સખ્ખત ખીજાતાં, ‘હિમાંશુ, તમે વીખરાયેલા વાળમાં કાંસકો ફેરવો એમ બધું સાવ સરળ કરી નાખો છો’. બીજા વિષયોમાં એ ઉણપ ગણી શકાય, પણ કમ્પ્યુટર અને ઇન્ટરનેટના વિષયમાં સરળતા જ એની તાકાત બની. પહેલેથી, ‘જે મને સમજાય એ જ બીજાને કહેવું’ અને કોઈ પણ વેબસર્વિસ વિશે પોતે ઉપયોગ કર્યા પછી જ લખવું એવું નક્કી કરી રાખ્યું હતું, એટલે વાંચનારને કઈ તકલીફો પડશે એના સ્પષ્ટ અંદાજ સાથે દરેક લેખ લખાયો કે લખાય છે.

ત્રીજું, હવે પત્રકારત્વ કે અખબારમાં લેખન એ મારી આજીવિકા નહોતી. મારે એને ગમે તે ભોગે ટકાવવું જરૂરી નહોતું. મારે વાચકોને આંજી નાખવાના પણ નહોતા. હું ખરા અર્થમાં નિજાનંદ માટે લખતો હતો. દિલથી થતું કામ ફળે છે એ હવે સમજાય છે.

ચોથું, કોલમમાં હંમેશા વર્ગખંડ બહારના શિક્ષણ, ખરેખરા ભાર વગરના શિક્ષણ પર ભાર મૂકાયો. હળવી, રમતિયાળ ભાષામાં ‘મેથ્સ-ફિઝિક્સ શીખો સલમાન ખાન પાસેથી’ જેવાં શીર્ષકો સાથે આ કોલમમાં જ્ઞાનક્ષિતિજો વિસ્તારવા પર ધ્યાન અપાયું. વાચકોને એ ગમ્યું એ બતાવે છે કે આપણે પણ શિક્ષણ વ્યવસ્થાને જરા જુદી રીતે જોવાની જરૂર તો છે જ.

પાંચમું, કોલમમાં હંમેશા એક્શનડ્રીવન એપ્રોચ રહ્યો – વાંચો અને જાતે જ કરી જુઓ. આને મહેરબાની કરીને આપવડાઈ ન ગણશો, પણ આપણી ભાષામાં મોટા ભાગે, વાંચીને બાજુએ મુકવા જેવું કે વાંચીને વિચાર કરવા જેવું ઘણું બધું લખાય છે, પણ વાંચીને અમલ કરવો પડે એવું ઓછું લખાય છે (ફક્ત કિચન રેસિપી કે દાદીમાનાં ઓસડિયાં જેવા અપવાદ સિવાય!) કમ્પ્યુટર અને ઇન્ટરનેટ સિવાય પણ એવા ઘણા વિષયો હોઈ શકે, ચોક્કસ. ‘સાયબરસફર’ એ દિશામાં ચાલી. કોલમના અંતે લેખકનું ઇમેઇલ એડ્રેસ કે વેબસાઇટ છાપવાનો ધારો પણ કદાચ આ જ કોલમે શરૂ કર્યો.

આ બધાં કારણોસર, ઇમેઇલ અને વેબસાઇટ પર ધીમે ધીમે વાચકોના પ્રતિભાવો મળવા શરૂ થયા. કલ્પના ન હોય એવાં અલગ અલગ ક્ષેત્ર અને સ્તરના લોકો તરફથી પ્રતિભાવો મળવા લાગ્યા.

ગુજરાત યુનિવર્સિટીના ઉપકુલપતિ અને અંગ્રેજી અખબારના પૂર્વ તંત્રીથી માંડીને કમ્પ્યુટર કે ઇન્ટરનેટ ન હોવા છતાં રસથી કોલમ વાંચતા વાચકો સુધી અને ડેપ્યુટી ઇન્સ્પેક્ટર જનરલ ઓફ પોલીસ (જેમણે પ્રેમથી મેગેઝિનનું લવાજમ ભર્યું છે)થી માંડીને ‘કહો તો, કોલમના કટિંગની ફાઇલ બતાવી દઉં’ એમ કહેતા પોલીસ સ્ટેશનના ક્લાર્ક સુધી (મેગેઝિનના રજિસ્ટ્રેશનની ખરેખર લાંબી વિધિ દરમિયાન એ સુખદ આશ્ચર્ય સાંપડ્યું હતું!).

ઘણા દાદા અને પૌત્ર સરખા રસથી આ કોલમ વાંચતા હતા એવી ખબર પડી. કેટલાકે લખ્યું કે ‘હવે અમારાં મમ્મી-પપ્પા ફક્ત ઉંમરનું બહાનું કાઢીને કમ્પ્યુટર-ઇન્ટરનેટથી દૂર રહી નહીં શકે.’

ટાટા કન્સલ્ટન્સી સર્વિસીઝ જેવી આઇટી કંપનીના ટોચના અધિકારીએ પણ આ કોલમ-મેગેઝિન પાછળના મૂળ વિચારને બિરદાવ્યો અને હિન્દી-મરાઠીમાં વિસ્તારવાની હિમાયત કરી.

એક નાની કોલમ માટે આ બધી ઘણી મોટી વાત હતી.

સાયબરસફર – એક મેગેઝિન તરીકે શરૂઆતની ગણતરી

‘સાયબરસફર’ કોલમ અને વેબસાઇટ બંને એટલાં ચાલ્યાં કે મારો ઘણોબધો સમય એમાં જવા લાગ્યો. વેબસાઇટ પરના ‘આપનો સવાલ’ વિભાગને આ લખાય છે ત્યાં સુધીમાં ત્રણ લાખ જેટલી હીટ્‌સ મળી (પાર વગરના સવાલોના હું જવાબ આપી શક્યો નથી – સોરી).

નોકરીઓ છોડ્યા પછી પણ હું બિઝનેસમેન બની શક્યો નહોતો, પોતાના સમયમાંથી કમાણી કરતો પ્રોફેશનલ જ બની શક્યો હતો. એ કિંમતી સમય ‘સાયબરસફર’ પાછળ ખર્ચાવા લાગતાં, આર્થિક મુશ્કેલીઓ સર્જાય તેમ હતું. એટલે આર્થિક મુશ્કેલીઓ વધુ ઘેરી બને એવો નિર્ણય લીધો – ‘સાયબરસફર’ને પ્રિન્ટેડ મેગેઝિનનું સ્વરૂપ આપવાનો!

એ વિચાર ચોક્કસ ક્યારે આવ્યો એની તો ખબર નથી, પણ આવ્યો.

એ વિચાર પાછળનું ગણિત કાચું હતું. એક વાત એવી હતી કે પ્રિન્ટેડ મેગેઝિન હશે, એ વેચાશે તો કંઈક આવક થશે. બીજું મૂળ ગણિત એટલું હતું કે કોલમમાં બહુ ઓછી જગ્યા મળે છે. બહુ ઉપરછલ્લી વાત થઈ શકે છે. ખરેખર સ્ટેપ-બાય-સ્ટેપ જાણકારી આપવી જરૂરી છે અને વાત કમ્પ્યુટર અને ઇન્ટરનેટ શીખવવાની હોય તો એનું માધ્યમ પ્રિન્ટેડ મેગેઝિન જ હોવું જાઈએ. વેબસાઇટથી પૂરો અર્થ સરે નહીં (એ સમયે એવી સ્થિતિ હતી, પછીનાં ૫-૬ વર્ષમાં સ્થિતિ ઘણી બદલાઈ અને કદાચ એટલે જ અત્યારે તમે આ લેખ સ્માર્ટફોનમાં વાંચી રહ્યા હશો!).

એટલે દુનિયા આખી જ્યારે પ્રિન્ટમાંથી વેબ પર જઈ રહી છે, ત્યારે સાયબરસફરે ઊંધી દિશા પકડી (આગામી અંકોના લવાજમ સાથે પાછળના અંકોની વધુ સારી, મલ્ટિકલર, ઓડિયો-વીડિયો અને લિંક્સ ધરાવતી મલ્ટિમીડિયા ઓનલાઇન (ગુજરાતી ભાષામાં આ પ્રકારની પ્રથમ) એડિશન ફ્રી મળતી હોવા છતાં, વાચકો પાછલા અંકોની હાર્ડ કોપી પૂરી કિંમત ચૂકવીને ખરીદતા હતા એ જોતાં લાગે છે કે દિશા સાવ ખોટી નહોતી).

‘કળશ’ના સંપાદક જયેશ અધ્યારુએ કહ્યું હતું કે ‘ખરેખર મેગેઝિન શરૂ કરવાનું હોય તો પ્રોફિટ-લોસ ને બ્રેકઇવન પોઇન્ટ વગેરેનું એનાલિસિસ થાય, કેટલીય જાતના માર્કેટ સર્વે થાય, તમે એવું કંઈ કર્યા વિના, સીધો પહેલો અંક બહાર પાડી દીધો.’ પછી એ જ શ્વાસે એણે ઉમેર્યું હતું કે એવી ગણતરીઓ કરી હોત તો આ મેગેઝિન ક્યારેય બહાર પડ્યું જ ન હોત!

આ ખરેખર આંધળું, ગણતરીઓ વિનાનું સાહસ હતું અને દર વખતની જેમ, મારા પરિવારે મને સાથ આપ્યો (મને આનંદ છે કે મારે માત્ર આમ કહેવાનો રિવાજ પૂરો કરવાનો નથી).

અમે સાવ ગણતરી નહોતી કરી એવું નહોતું. ખર્ચને નામે માત્ર પ્રિન્ટિંગ કોસ્ટનો અંદાજ કાઢ્યો હતો અને ત્યારે રીડર્સ ડાઇજેસ્ટની સાઇઝનાં ૪૮ પેજનું મેગેઝિન થઈ શકશે એવી ગણતરી નીકળી હતી. ૨૦૧૨ના ડિસેમ્બર મહિનામાં એક પ્રદર્શનમાં ઉતાવળે સ્ટોલ  ભાડે રાખ્યો અને કોલમમાં પ્રકાશિત લેખો (જે વેબસાઇટ પર ફ્રીમાં વાંચી શકાય છે તે લેખો)નું સંકલન કરતી ચાર પુસ્તિકાઓ અને એક રીડર્સ ડાઇજેસ્ટની સાઇઝનું કલર કવરપેજ અને અંદર પૂરેપૂરાં કોરાં એવાં ૪૮ પેજના ‘મેગેઝિનની ડમી’ બતાવી, ‘આવું મેગેઝિન આવી રહ્યું છે’, એમ કહી લોકોને લવાજમ ભરવા કહ્યું.

નજીકના ભૂતકાળમાં નવા મેગેઝિનનું લવાજમ ભરીને, એ મેગેઝિન અચાનક બંધ થઈ જતાં નિરાશ થયેલા લોકોએ ‘તમે એવું તો નહીં કરોને?’ એવા સ્પષ્ટ સવાલો પણ પૂછ્યા. છતાં, નવા મેગેઝિન માટે ખરેખર ઘણા કહેવાય એટલા લોકોએ કોરી ડમી જોઈને પણ લવાજમ ભર્યાં.

એ જોઈને હિંમત ખૂલી. ‘નાની સાઇઝમાં લેઆઉટની મજા નહીં રહે’ અને ‘વાચકો વિશ્વાસ મૂકે છે, તો આપણે કંઈક વધુ આપવું જાઈએ’ એવા વિચારથી લવાજમ સાથે શરૂઆતમાં જે એક પુસ્તિકાઓ ફ્રી આપવાનું નક્કી કર્યું હતું તે એકને બદલે ચારેય આપવાનું નક્કી કર્યું (અગાઉ માત્ર એક ફ્રી પુસ્તિકા લઈ ગયેલા લોકોને બાકીની ત્રણ પણ મોકલાવી, એમણે માગણી ન કરી હોવા છતાં) અને મેગેઝિનની સાઇઝ, અત્યારે છે એટલી મોટી કરી.

પરિણામે આવક અને ખર્ચની આછી-પાતળી ગણતરીઓ પણ તદ્દન ધોવાઈ ગઈ.

એમાં ઉમેરો થયો મેગેઝિનનું લાઇસન્સ અને પોસ્ટનું લાઇસન્સ મળવામાં થયેલા અસહ્ય વિલંબને કારણે. લાંબી વાત ટૂંકમાં લખી દઉં – વિદેશોમાં જે વિધિ સવારે શરૂ થઈ સાંજ પહેલાં પૂરી થાય છે, એ આપણે ત્યાં પૂરા દોઢ વર્ષે પૂરી થઈ (‘વહીવટ’ ન કરવાની જીદ પણ ખરી. પણ એવા વહીવટો જ કરવા હોત તો મેગેઝિન શરૂ કર્યા વિના, મારા વ્યવસાયમાંથી જ ઘણું કમાઈ શક્યો હોત).

મેગેઝિનનો પ્રિન્ટિંગ ખર્ચ દસ-બાર રૂપિયા, પહેલા બાર મહિના સુધી પોસ્ટેજ ખર્ચ ચારથી સાત રૂપિયા સુધી. મેગેઝિનની કિંમત વીસ રૂપિયા. એમાં લવાજમ ભરો તો ડિસ્કાઉન્ટ અને ચાર પુસ્તિકાઓ ફ્રી. સ્ટોલ પર વેચવા જાઓ તો ‘જુઓ અત્યારે આવાં મેગેઝિન વધુ ચાલે છે’ એમ કહીને ગુજરાતી ફિલ્મ ઇન્ડસ્ટ્રીને લગતાં ગ્લોસી મેગેઝિન કે જ્યોતિષ-ભવિષ્યનાં મેગેઝિન બતાવતા ડિસ્ટ્રિબ્યુટરને મેગેઝિનની પ્રિન્ટેડ કિંમતના ૩૫-૪૦ ટકા ડિસ્કાઉન્ટ આપવાનું (ત્યારે અર્બન ગુજરાતી મૂવીઝનો ટ્રેન્ડ હજી શરૂ થયો નહોતો, છતાં ગુજરાતી ફિલ્મોનાં ગ્લોસી મેગેઝિન નીકળે છે અને ચાલે છે એ ત્યારે જ ખબર પડી, માર્કેટ સર્વે કર્યો હોત તો વહેલી ખબર પડી હોત!).

મેગેઝિન તૈયાર કરવું અને ચલાવવું એ તદ્દન અલગ બાબત છે. મેગેઝિનના ડિસ્ટ્રિબ્યુશન માટે શરૂઆતમાં પોસ્ટ એ એક જ વિકલ્પ હોય છે અને એમાં ‘કહેવાતી’ અનિયમિતતા એક મોટી સમસ્યા છે. ‘કહેવાતી’ વિશેષણ એટલા માટે લખ્યું છે કે પોસ્ટ ખાતાની ‘કાર્યક્ષમતા’ વિશે આપણી ધારણાઓ અને કાલુપૂર પોસ્ટ ઓફિસે જુદાં જુદાં મેગેઝિનોના ખડકલા જાયા પછી, અંક ન મળવાનું પ્રમાણ માંડ ૩-૪ ટકા જેટલું રહે એ ખરેખર નવાઈ લાગે એવી હકીકત છે.

મુશ્કેલી એ જ કે આ ૩-૪ ટકા વાચકો બદલાતા રહે છે. ન મળેલો અંક ફરી વાર મોકલવા છતાં, બધા જ વાચકો સહૃદયી ન મળે એ પણ સ્વાભાવિક છે.

અમને ગ્રાહકો કરતાં વાચકો વધુ મળ્યા છે, એટલા અમે ભાગ્યશાળી.

આ બધી ફરિયાદો નથી. સીધી, સ્પષ્ટ વાસ્તવિકતાઓ છે. ઉપર લખેલા આંકડાઓ પરથી પ્રિન્ટેડ મેગેઝિનમાં આવક-જાવકની ગણતરીઓ કરવી હોય તો તમે તમારી ફુરસદે કરજો, અત્યારે તો આપણે મને ગમતી, મેગેઝિનના કન્ટેન્ટની વાત કરી લઈએ.

સાયબરસફર – એક મેગેઝિન તરીકે

‘સાયબરસફર’ મેગેઝિનનું એક મોટું સદ્‌નસીબ એ કે તેને જન્મ પહેલાં મોટો વારસો મળ્યો. ‘સાયબરસફર’ નામને લોકો ચાર વર્ષથી જાણતા હતા. એક રીતે જોઈએ તો, અત્યારની ગણતરી મુજબ ફિલ્મ કરતાં લાંબું એનું ટ્રેલર છે અને મજા જુઓ કે ફિલ્મ શરૂ થઈ ગયા પછીય ટ્રેલર તો ચાલુ જ રહ્યાં!

‘સાયબરસફર’નો પહેલો અંક લઈને, અમે એટલે કે ઉર્વીશ કોઠારી અને હું નગેન્દ્રભાઈ અને હર્ષલને મળવા ગયા. નગેન્દ્રભાઈએ આશીર્વાદ સાથે કહ્યું કે ‘‘મને જે બીજાએ આપી હતી, એ જ સલાહ તમને આપું છું, ગુજરાતી મેગેઝિનના પ્રકાશનમાં પડવા જેવું નથી.’’ પછી થોડું વિચારીને એમણે કહ્યું કે જો સારું આપી શકો તો મેગેઝિન ચાલી પણ શકે. હર્ષલના શબ્દો પણ ભૂલાય એવા નથી, ‘‘ડેડિકેટેડ રીડર્સ હોય જ છે, પણ એમને શોધવા એ આકરી ધીરજ માગી લેતું કામ છે’’.

પુનરોચ્ચાર કરું છું, માત્ર કન્ટેન્ટને જારે મેગેઝિન ચાલી શકે એવો ‘સફારી’નો દાખલો ન હોત તો મેં પણ આંધળું સાહસ કર્યું ન હોત. ઉપરાંત ‘સાયબરસફર’ને નગેન્દ્રભાઈ અને હર્ષલ તરફથી જે પ્રોત્સાહન મળ્યું છે એનું ઋણ ક્યારેય ઉતારી શકાય તેમ નથી.

કોલમની જેમ, મેગેઝિનના પહેલા અંક પહેલાં તેનું બહુ નિશ્ચિત ફોર્મેટ વિચાર્યું નહોતું. એટલું ચોક્કસ કે મેગેઝિન ગુજરાતી ભાષામાં છે, પણ એનું ફલક મોટા ભાગે ઇંગ્લિશ ભાષામાં જ વિસ્તરેલું છે, એ ધ્યાનમાં હતું.

કમર્શિયલ રાઇટર તરીકે મેં સંખ્યાબંધ કંપનીઓનાં વિઝન-મિશન લખ્યાં છે, ત્યારે એની ઉપયોગીતા સમજાતી નહોતી. હવે સમજાય છે. હવે એ પણ સમજાય છે કે વિઝન-મિશન કોપીરાઇટર પાસે રૂપકડા શબ્દોમાં લખાવી લેવાની ચીજ નથી. તમે પોતે, બરાબર સમજીને વિઝન-મિશન નક્કી કરો તો એ ખરેખર બહુ દૂરનો રસ્તો તૈયાર કરી આપે છે.

‘સાયબરસફર’ મેગેઝિનનું પ્રકાશન શરૂ કરવા એક ફર્મ ઊભી કરી અને તેનું નામ ‘સાયબરસફર એજ્યુમીડિયા’ રાખ્યું, તેનાથી પણ તેનો ભવિષ્યનો રસ્તો સ્પષ્ટ થયો છે.

ગતિ ધીમી હશે તો એનાં આર્થિક કારણો હશે, પણ સમજ કે વિચારનો અભાવ નહીં હોય. ‘સાયબરસફર’નું વિઝન કહો તો આ શબ્દો છેઃ  ‘નવું જાણવા, ઘણું માણવા, માઉસને આપો પાંખો’. આ વાતને આ શબ્દોમાં થોડી વિસ્તારી શકાયઃ ‘ઇન્ટરનેટની ઉજળી બાજુને માધ્યમ બનાવી, જિજ્ઞાસુ અને જ્ઞાનની ઉપાસક પ્રજા તરીકે ગુજરાતી પ્રજાની ક્ષિતિજો વિસ્તારવી.’

આવું શક્ય બનાવવા માટેનું મિશન કંઈક આવું છેઃ ‘‘સાયબરસફર’ સમગ્ર પરિવાર માટે કમ્પ્પ્યુટર અને ઇન્ટરનેટ (સમય સાથે તેમાં ઉમેરાયો સ્માર્ટફોન)નો જ્ઞાનખજાનો ખોલશે અને તેમાં નોલેજ, ક્રિએટિવિટી અને પ્રોડક્ટિવિટી પર ખાસ ભાર મૂકવામાં આવશે.’ આ બધું જ કોલમ પછી ૨૦૦૯માં વેબસાઇટ તૈયાર કરી ત્યારે વિચારેલું હતું, ૨૦૧૨માં મેગેઝિનના પ્રારંભે કે અત્યાર સુધી આમાંનું લગભગ કંઈ બદલવું પડ્યું નથી.

અહીં જ્ઞાન છે, આનંદ છે અને વાત ભલે ટેકનોલોજીની હોય, માનવીય સ્પર્શ સાથે છે. એટલે જ ‘સાયબરસફર’ માટે શરૂઆતમાં કાગળના પ્લેન પર ઉડતા માઉસ જેવું કંઈક ચિત્ર વિચાર્યું હતું, જે અંતે રિજેક્ટ કરીને, એકતરફ લીલાછમ પાંદડા સાથેનું મજાનું પીળું ફૂલ અને બીજી તરફ માઉસને લઈને ઊડતા પતંગિયાનું ચિત્ર ફાઇનલ કર્યું (લેખન મારો મૂળ વ્યવસાય રહ્યો છે, પણ ડિઝાઇનિંગ- વિચારવું અને કરવું – મને અનહદ ગમે છે. ટેક્સ્ટ અને વિઝ્યુઅલ બંનેનો સમન્વય જ કમ્પ્યુનિકેશનને અસરકારક બનાવી શકે એ મારી કાયમી માન્યતા છે).

વેબસાઇટના મૂળ લોગોમાં ‘સાયબર’ શબ્દ ઇંગ્લિશમાં અને ‘સફર’ ગુજરાતીમાં હતો અને બંને શબ્દ એકમેકમાં ભળી ગયેલા હતા. અંગત રીતે મને એ જ લોગો વધુ ગમે છે કેમ કે ‘સાયબરસફર’માં બંને ભાષાના સમન્વય પર ભાર છે. મેગેઝિનમાં કાયદાકીય કારણોસર માત્ર ગુજરાતી અક્ષરોનું માસ્ટહેડ બન્યું અને એક ઓળખ માટે એ જ અપનાવવું પડ્યું.

આપણે ગુજરાતીઓ વર્ષોથી કાચા અંગ્રેજીના કારણે વિવિધ ક્ષેત્રોમાં જેટલી આવડત હોય એટલી ઓળખ મેળવી શક્યા નથી (સુખદ અપવાદો જરૂર હશે). કોલમનાં સાડા પાંચ વર્ષ અને મેગેઝિનના એટલાં જ વર્ષના અનુભવ પછી હવે વધુ સ્પષ્ટ થાય છે કે આ ઉણપ તો ઓછી થઈ જ નથી, તેમાં કમ્પ્યુટર સાક્ષરતાનો અભાવ ઉમેરાઈ રહ્યો છે.

આપણી આસપાસની દુનિયા કમ્પ્યુટર, ઇન્ટરનેટ અને હવે સ્માર્ટફોનના સથવારે ઘણી બધી આગળ નીકળી ગઈ છે અને આપણે ગુજરાતીઓની એક આખી પેઢી એ આવડત અને તેના લાભથી દૂર રહી છે.

સ્માર્ટફોનનો ઉપયોગ કરતાં આવડે એટલે એનો પૂરો લાભ લીધો કહેવાય, એવું માનવાની ભૂલ કરશો નહીં.

આપણે પાક્કા ગુજરાતી હોવા છતાં, સ્માર્ટફોનમાં હજારો રૂપિયા ખર્ચ્યા પછી એનાં બધાં ફીચર્સ અને પોટેન્શિયલનો પૂરો લાભ કેમ લેતા નથી એની મને કાયમ નવાઈ લાગે છે.

આ પેઢી એટલે માત્ર વડીલો એવું ભૂલેચૂકે ન માનશો. માત્ર ગુજરાતીને આશરે રહેલા અને ઇંગ્લિશથી દૂર રહેલા અસંખ્ય વિદ્યાર્થીઓ – શાળાકોલેજના સૌ – ‘સાયબરસફર’માં જે કંઈ લખાય છે એ બધું જ ઇન્ટરનેટ પર ઉપલબ્ધ હોવા છતાં, ઇંગ્લિશમાં હોવાના કારણે પૂરતું જાણી સમજી શકતા નથી.

ઇંગ્લિશ બરાબર જાણતો, છતાં ફેસબુકથી આગળ ન વધેલો વર્ગ પણ બહુ મોટો છે. અસંખ્ય લોકો એવા પણ છે, જેમને ઇંગ્લિશનો નહીં તો સમયનો અંતરાય છે. ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલોજી એમના અભ્યાસ કે વ્યવસાયનો વિષય નથી, એટલે પોતાની વ્યસ્તતાને કારણે તેઓ તેમને ઉપયોગી એવું બધું જાણી શકતા નથી.

એટલે જ ‘સાયબરસફર’માં અંગ્રેજી શબ્દોનો છૂટથી ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. દરેક વિભાગોનાં શીર્ષક અંગ્રેજી જ છે. મેગેઝિનની વાંચન સામગ્રીમાં બિલ ગેટ્‌સ કે સ્ટીવ જોબ્સના ક્વોટેશન છે તેમ મહાત્મા ગાંધીનાં અવતરણો કે આપણા ઉમાશંકર જોષીની કવિતા પણ નાની હાજરી પૂરાવે છે – મેગેઝિનની, નવી ટેકનોલોજી સંબંધિત કવર સ્ટોરીના સંદર્ભમાં હોય એ રીતે.

ઇન્ટરનેટ પર ઉપલબ્ધ વિવિધ ઇન્ફોગ્રાફિક કેમ સમજવા એ અહીં સમજાવવામાં આવે છે, ઇન્ફર્મેશન ટેકનોલોજીના ટ્રેન્ડ શું છે, એની અસર આપણા પર શી થશે એ પણ સમજવાનો પ્રયત્ન થાય છે, કમ્પ્યુટરની ઓપરેટિંગ સિસ્ટમની નાની નાની વાતો, વર્ડ-એક્સેલ જેવા પ્રોગ્રામની ખૂબીઓ, ક્રોમ કે ફાયરફોક્સ જેવાં બ્રાઉઝરની અજાણી વાતો, સાયબરસેફ્ટી, સોશિયલ મીડિયાનો વ્યાપ, ક્ષમતા અને એનાં ભયસ્થાનો, સ્માર્ટફોનનો સ્માર્ટ ઉપયોગ… વગેરે બધું જ અહીં આવરી લેવાય છે, પણ એ રીતે અને એટલા પ્રમાણમાં, જેટલું આપણા દૈનિક જીવનને સ્પર્શતું અને તેમાં ઉપયોગી હોય.

‘સાયબરસફર’માં માહિતીનું મહત્ત્વ છે, પણ મહિમા સમજણભર્યા ઉપયોગનો છે.

સાયબરસફરે મને અંગત રીતે ઘણું બધું આપ્યું છે. નિજાનંદ અને સંતોષ મોખરે. પરિવાર અને વધતા મિત્રોનો સાથ ગજબનો. વાચકો મેગેઝિનના તંત્રી હિમાંશુ સાથે પ્રેમ કે અદબથી વાત કરે, પણ પોસ્ટ ખાતાના વાંકે અંક ન મળે તો સખ્ખત ખૂંચે એવા શબ્દોમાં ફરિયાદ કરે, જે સાંભળવાનું સૌથી થકવી દેતું કામ મારી પત્ની અને એની બહેને સંભાળ્યું છે. માંડ સાત-આઠ વર્ષના દિકરાએ મેગેઝિનના ફેલાવા માટેની મથામણો જોઈને, માસ પ્રમોશનના એવા એવા આઇડિયાઝ આપ્યા છે, જેના પર એનો એડવર્ટાઇઝિંગ પ્રોફેશનલ પપ્પા, માત્ર ઓછા બજેટના કારણે અમલ કરી શકતો નથી!

એડિશનલ ચીફ એન્જિનિયર રહી ચૂકેલા મારા પિતા અને પરિવારના અન્ય સભ્યોએ મેગેઝિનનાં કવર તૈયાર કરીને સોર્ટિંગ કરવામાં કે બુકફેરના સ્ટોલ પર ઊભા રહેવામાં પણ સાથ આપ્યો છે. મેગેઝિનની સજાવટ માટે મથતા મહેશ નંદવાણાએ ડીટીપી સિવાય પણ ઘણી બધી રીતે યોગદાન આપ્યું છે – જે ફક્ત નોકરી કરનાર ક્યારેય આપી ન શકે.

વાચકોની વાત કરું તો ‘સાયબરસફર’ માટે જ્યારે આર્થિક જરૂર પડે તો શક્ય એટલા ટેકાની ખાતરી આપનારા વાચકો મળ્યા છે – પોતાના પેન્શનમાંથી મદદ કરવાની તૈયારી બતાવનારા પણ છે!

આ મેગેઝિન કદાચ વડીલોને વધુ ઉપયોગી થતું હશે એવો મારા ખુદનો ભ્રમ ગૂગલના સ્ટુડન્ટ એમ્બેસેડર બનેલા એન્જિનીયરિંગના સ્ટુડન્ટ્‌સે ભાંગી નાખ્યો છે, જેમણે ઉત્સાહભેર ‘સાયબરસફર’ માટે લખ્યું છે અને કોલેજોમાં એના પ્રસારની જરૂર પર ભાર મૂકી, એ માટે તૈયારી બતાવી છે. કોઈ અપેક્ષા વિના મેગેઝિનમાં નવા નવા વિષયની માહિતીથી યોગદાન આપનારા, વ્યવસાયે લેખક નથી એવા લોકોનો સાથ પણ મળવા લાગ્યો છે એ વધુ મહત્ત્વનું છે.

સાયબરસફરથી આગળ શું?

‘સાયબરસફર’ એના નામ મુજબ કમ્પ્યુટર અને ઇન્ટરનેટની વાત કરે છે, પણ આ પ્રકારના બીજા ઘણા વિષયો છે, જેમાં આ પ્રકારનું ઘણું કામ થઈ શકે કે કરવાની જરૂર છે.

‘સાયબરસફર’ જેટલી પણ વિસ્તરી શકી છે, એમાં અખબારની બહુ મોટી ભૂમિકા છે એ હકીકતના સંપૂર્ણ સ્વીકાર સાથે એટલું ચોક્કસ કહીશ કે ગુજરાતી-અંગ્રેજી કે હિન્દી ભાષાનાં મોટાં અખબાર એમની જેટલી ક્ષમતા કે તાકાત છે એટલો તેનો ઉપયોગ વ્યાપક સમાજના હિત માટે કરતાં નથી.

દિલ્હી-મુંબઈની દુષ્કર્મ પીડિતાના નામે અખબારોના મુખ્ય પાને આક્રોષ ઠલવાય છે, પણ એમની જ પૂર્તિઓ કે વેબસાઇટ્‌સ પર નિયમિત રીતે મૂકવામાં આવતી ઘણી તસવીરો અને અન્ય સામગ્રી પરિવારની બે વ્યક્તિ સાથે બેસીને જોઈ શકે એવી હોતી નથી. એમને એમનાં આર્થિક કારણો કે મર્યાદાઓ હશે.

‘સાયબરસફર’ આ બધામાં કંઈક જુદો રસ્તો તૈયાર કરવાનો એક પ્રયાસ છે. વાચકો આવા પ્રયાસોનું મૂલ્ય સમજશે તો એમાં સમગ્ર સમાજનું હિત છે. કોલમ અને વેબસાઇટ સારી રીતે ચાલ્યાં છે, એ માત્ર ફ્રી હોવાને કારણે ચાલ્યાં છે એવું માનવા હું તૈયાર નથી. એમાં કંઈક સત્વ છે, જે લોકોને સ્પર્શ્યું છે.

એ જ સત્વ, વિસ્તાર સાથે, મેગેઝિનમાં છે. જો ‘સાયબરસફર’ ચાલશે તો કદાચ બીજા વિષયો માટે આ પ્રકારનાં બીજાં મેગેઝિન કે એના જેવું કંઈક કરી શકે તેવા લોકોની હિંમત પણ વધશે. મારા મતે, ‘સાયબરસફર’નું એ વધુ મોટું યોગદાન હશે.

બધા લોકો કિનારે બેસીને આઇસ્ક્રીમ ખાતાં ખાતાં, રાઇડમાં બેઠેલા લોકોની હાલત જોતા બેસી નહીં રહે ને આ પ્રયાસોમાં જાડાશે એવો વિશ્વાસ છે!

નોંધઃ વ્યાવસાયિક જીવનમાં હું સાંજે ૬-૭ પછી કામ ન કરવાનો પ્રયાસ કરું છું. આ લેખ રવિવારની રાત્રે બે વાગ્યે લખાઈ રહ્યો છે. કામ અને ગમતા કામ વચ્ચે કદાચ આટલો જ ફેર હોય છે! (લખ્યા તારીખઃ ૧૬-૦૯-૨૦૧૩)